O sukcesie komercyjnym obrazu Albrechta Dürera „Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Maryi Panny” w dużym stopniu zadecydowała podeszwa stopy apostoła uwiecznionego na tym obrazie. Podobno kilka osób chciało wyciąć ten fragment obrazu by stworzyć z niego osobne dzieło.
Albrecht Dürer przyjął zlecenie na poliptyk 1503 roku od Jacoba Hellera dla kościoła dominikańskiego we Frankfurcie. Namalował dzieło w latach 1508-1509. Jego centralną część stanowiła scena wniebowzięcia i koronacji najświętszej Maryi Panny. Przy tworzeniu bocznych skrzydeł poliptyku pomagał Albrechtowi jego brat Hans Dürer. Rok później dzieło uzupełniono o dodatkowe skrzydła, którego autorem był wybitny malarz niemiecki Matthias Grünewald.
Napiwek za stopę
Poliptyk o szczególnie jego centralna część wzbudzały uznanie widzów niezależnie od statusu społecznego oglądających. Daniel Arasse w swojej książce „Detal. Historia malarstwa w zbliżeniu”, cytuje flamandzkiego malarza manierystę i teoretyka sztuki Karela van Mandera, który pisał w XVI wieku, że „ludowi szczególnie podobała się podeszwa stopy klęczącego apostoła.” Nie była to jednak jedynie kwestia pospolitego gustu, ponieważ van Mander dodaje, że niektórzy proponowali spore sumy za ten kawałek obrazu. Oznacza to, że podeszwa stopy apostoła przypadła do gustu także przedstawicielom zamożnej a tym samym wykształconej części społeczeństwa. Flamand zresztą dodaje, że obraz ten zapewnia mnichom napiwki od odwiedzających kościół ciekawskich, kupców i podróżników.
Fragmentaryzacja mistrzów
Wycinanie fragmentów obrazów, choć może się dzisiaj wydawać nieco szokujące, było kiedyś praktyką nie budzących większych sprzeciwów społecznych. Arasse podaje kilka przykładów. Będący obecnie w Pinakotece Watykańskiej obraz Fra Angelica przedstawiający świętego Franciszka otrzymującego stygmaty, jest tylko nie wielkim fragmentem całości. Pozostałe fragmenty rozsiane są po światowych muzeach. Właściciel portretu Giverny Benci pędzla Leonarda da Vinci skrócił ten obraz mniej więcej o jedną trzecią obcinając jego dolny pas. Pocięta została także „Czytająca Madonna” Vittore Carpaccia.
Vittore Carpaccio - "Czytająca Madonna", 1505 rok, 78 x 51 cm, National Gallery of Art w Waszyngtonie. (źródło: wikimedia commons)
Obraz Dürera nie został pocięty, choć jak to można wywnioskować z opisu van Mandera, stopa apostoła stanowiło w dużym stopniu o jego wartości komercyjnej.
Stopy ciąg dalszy
W 1615 Maksymilian I Bawarski kupił część ołtarza (zwanego ołtarzem Hellera) wraz z obrazem „Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Maryi Panny”. Dominikanie zażyczyli sobie jednak kopię dzieła. Zresztą sam Dürer wyraźnie inspirując się obrazem, w 1510 roku wykonał drzeworyt o bardzo podobnej kompozycji i o tytule „Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Maryi Panny”.
Albrecht Dürer - „Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Maryi Panny”, 1510 rok, drzeworyt, 245 x 188 mm. (źródło: wikimedia commons)
Rycina ta jest częścią serii „Żywot Maryi”. Jest tam mniej przepychu niż w pierwotnym „Wniebowzięciu”. Na pierwszym planie widnieje skromna, drewniana trumna. Jest też kadzielnica, kropidło i książeczka do nabożeństwa. Według Waltera Straussa tajemnica całego wydarzenia „… jest podkreślona przez obłok chmur uderzający w ponurą scenę naziemną: jasne niebiańskie zgromadzenie jest umieszczone na szarym tle, podczas gdy wydarzenia na ziemi są przedstawione na czarnym tle.” Zachował się również rysunek przygotowawczy do tego drzeworytu, wykonany piórem i atramentem. Wszędzie powtarza się ten sam element: niemal identyczne stopy klęczącego apostoła.
Inne stopy
W historii sztuki istnieje kilka przykładów namalowanych stóp wzbudzających zainteresowanie koneserów. Jednym z częściej reprodukowanych detali obrazu „Powrót syna marnotrawnego” Rembrandta jest właśnie odsłonięta podeszwa stopy syna marnotrawnego. Dość wstrząsający wizerunek stóp uwiecznił Andrea Mantegna w obrazie „Martwy Chrystus”. Cała postać Chrystusa, w tym także stopy są przedstawione w szokującym skrócie perspektywicznym.
Andrea Mantegna - "Martwy Chrystus", między 1470 a 1474 rokiem, tempera na płótnie, 68 × 81 cm, (źródło: wikimedia commons)
Dodaje to dramatu całej scenie podkreślonego jeszcze dodatkowo ranami widocznymi na podeszwach stóp. Stopy we „Wniebowzięciu” Dürera nie są tak dramatyczne. Zdradzają jednak kunszt i opanowanie warsztatu przez autora obrazu.
Kariera dłoni
Ciekawostką jest fakt, że w dzisiejszych czasach mało kto zwraca uwagę na stopy apostoła z „Wniebowzięcia” natomiast ogromną popularność zdobyły sobie dłonie modlącej się postaci tuż obok apostoła z odsłoniętymi stopami. W zasadzie to sławę zdobył szkic dłoni wykonany przez Dürera do tego obrazu.
Albrecht Dürer - "Modlące się dłonie", 1508 rok (źródło: wikimedia commons)
Szkic ten zainspirował niezliczoną ilość reprodukcji. „Bez wątpienia jest to najbardziej znany rysunek na świecie”, mówi Andrew Robison, starszy kustosz grafiki i rysunków w National Gallery. „Na każdej stacji benzynowej na południu, w każdym banku masz obraz „Modlących się rąk”” - mówi Robison, który dorastał w Memphis. Dodaje też, że popularność rysunku dłoni wzięła się stąd, że nie mają one na sobie rękawiczek, pierścionków, biżuterii, bransoletek. Przemawiają do zwykłego człowieka. Można powiedzieć, że stały się ikoną współczesnej popkultury.
Kopia drzeworytu
Kopię drzeworytu Albrechta Dürera wykonał z kolei czeski malarz Diviš z Litoměřic. Przeniósł drzeworyt na płótno dodając sporo własnego artystycznego wkładu, zwłaszcza jeśli chodzi o rozwiązanie kolorystyczne. Udało mu się osiągnąć mistyczny nastrój całej sceny. Wyróżnił koronację Najświętszej Marii Panny przez Świętą Trójcę za pomocą intensywnych tonów żółtych i białych, wyrażających światło niebiańskie. Kontrast barwny w stosunku do strefy niebiańskiej, w której odbywa się Koronacja Najświętszej Marii Panny stanowi grupa Apostołów wokół grobowca, odzianych w stroje oddane ciemniejszymi tonami barw, między innymi zielenią, czerwienią, błękitem i żółcienią. U jednego z apostołów widać charakterystyczne podeszwy stóp znane z zarówno z drzeworytu jak i z ołtarza Hellera.
Płonące stopy
Część ołtarza Hellera wraz „Wniebowzięciem“ Dürera spłonęła w pożarze w 1729 roku. Na szczęście ponad sto lat wcześniej skopiował go Jobst Harrich.
„Wniebowzięcie i Koronacja Najświętszej Maryi Panny”, Albrecht Dürer, Hans Dürer, Mathias Grünewald oraz Jobst Harrich (centralna część) na podstawie obrazu Albrechta Dürera,
między 1508 and 1509 rokiem oraz między 1614 and 1617 rokiem, tempera na drewnie jodłowym i lipowym, 190 × 260 cm (źródło: wikimedia commons)
Dzięki temu wiemy jak wyglądała Dürerowska wizja wniebowzięcia nie tylko z drzeworytu ale także z obrazu będącego częścią ołtarza. Wiemy również jak wyglądały stopy apostoła, które tak zachwycały w XVI wieku miejscową ludność i przejezdnych i które w dużym stopniu przyczyniły się do sławy dzieła Dürera. Nie zapominajmy również o dłoniach, które prawdopodobnie są obecnie najbardziej znanym motywem malarskim na świecie.
Tomasz Gos